“Gizli Benlik Saygısı Eksikliği” bir sendromdur ve psikolojinin, “Psikoanalitik” dalı ile ilgilidir. İlkönce Sigmund Freud (1856-1939)'un ve daha sonra meslektaşı Carl Jung (1875-1961)'un çalışmaları ile tanımlanmıştır.

“Aşağılık Kompleksi” (Inferiority Complex) diye de tanımlanan bu sendrom, bireysel psikoloji ekolünün kurucusu “Alfred Adler” tarafından ortaya atılan ve kişinin bazı yönlerden kendini diğerlerinden aşağı hissetmesine neden olan karmaşasına verilen addır. Alfred Adler, bu sendromun birçok nörolitik (Sinir yapısı üzerine yok edici etki oluşturan) semptomun da nedeni olduğunu düşünüyordu.[1]

Bu sendrom, kişinin standartlara göre değerleme/ölçüm yapmama, kendisiyle ilgili bir şüphe, belirsizlik ve benlik saygısı eksikliğinden oluşuyor. Genellikle bilinçaltıdır ve etkilenen bireyleri “aşırı telafi” etmeye yönlendirir, bu da muhteşem başarı veya aşırı asosyal davranışlarla sonuçlanır.

Bu sendromun modern literatürde tercih edilen terminolojik tanımı "Gizli Benlik Saygısı Eksikliği" dir.[2]

Kişilerin, kendi sorunlarıyla başa çıkma biçimleri “teslim”, “kaçınma” ve “aşırı telafi” olarak belirtilir. Teslim: bireyin mizaçlarına boyun eğmesi; Kaçınma: bireyin mizaçlarını tetikleyecek kişi veya durumlardan kaçınması; Aşırı telafi: kişinin mizaçlarının tam tersini yapması anlamına gelmektedir.[3]

Aşağılık kompleksi, cesaretsizlik veya başarısızlık duygularının yoğunlaşması yoluyla ortaya çıkar. Düşük “benlik saygısı” (kişinin kendini değerli, etkili, yeterli, başarılı hissetmesi, kendini sevmesi ve kabul etmesidir) veya benlik değeri (kendisi ile ilgili doğru değerlendirmeler yapıp bunlarla barışık olma) belirtileri gösteren, sosyoekonomik durumu zayıf veya depresyon belirtileri öyküsü olan kişilerin bu kompleksi geliştirme riski daha yüksektir.

Sürekli olarak eleştirildikleri veya ebeveynlerin beklentilerini karşılamadıkları hanelerde yetiştirilen çocuklarda da bu kompleks gelişebilir. Çoğu zaman, bu kompleksi geliştirmeye daha eğilimli olabilecek kişilerde uyarı belirtileri ortaya çıkar. Örneğin, “dikkat” ve “onay” arama davranışlarına yatkın bireyler bu kompleksi edinme konusunda daha duyarlı olabilir.

Klasik “Adlerian Psikolojisi” ne göre, aşağılık hissi, yetişkinlerin elde edilemez veya gerçekçi olmayan bir sonuç olan "Mükemmellik ihtiyacı" nı elde etme arzularına ulaşmada kendilerini yetersiz hissettiklerinde ortaya çıkar. Başarısızlık ve aşağılık duyguları ile ilişkili stresler kötümser bir tutum ve yaşamdaki zorlukların üstesinden gelememeye neden olur.

Adler'e göre, "Herkes aşağılık hissine sahiptir. Fakat aşağılık hissi bir psikiyatrik hastalık değildir. Sağlıklı ve normal gelişime karşı bir uyarıcıdır. “Yetersizlik” bireyi bunaltır ve onu yararlı bir faaliyete teşvik etmekten çok, depresyona girmesini sağlar ve kişisel olarak gelişmesini aciz kılar.[4]

Klasik Adlerian psikolojisi, birincil ve ikincil aşağılık duyguları şeklinde iki tip arasında ayrım yapar:

“Birincil aşağılık hissi” nin çocukların zayıflık, çaresizlik ve bağımlılık deneyiminden kaynaklandığı söylenir. Daha sonra bu his, kardeşleri, romantik partnerleri ve diğer yetişkinler ile karşılaştırılarak yoğunlaşabilir.

“İkincil aşağılık hissi” ise bir yetişkinin, bilinçaltı, öznel (kişisel) güvenlik ve başarısızlık duygularını telafi etmek için başarının güven verici nihai hedefine ulaşamama deneyimiyle ilgilidir. Bu güven verici hedeften algılanan mesafe, daha sonra birincil aşağılık hissinin hatırlanmasına yol açabilecek olumsuz/depresif bir duyguya yol açar.

Aslında ikincil aşağılık hissine neden olan şey, birincil aşağılık hissini hafifletmek için kişilerin benliklerinde yarattıkları güven verici bir amaç ikilemidir. Yani çocukluk yıllarında benliklerine yerleşen birincil kompleksin neticesi olarak ikincil kompleks ortaya çıkar.[5]

Aşağılık kompleksi tam olarak kişiye nüfus ettiğinde, bireyin performansını etkileyebilir ve bireyin benlik saygısını da etkileyebilir. Bilinçsiz psikolojik ve duygusal süreçler öğrencilerin bilişsel öğrenmesini bozabilir ve duygu tonlu bellek ilişkilendirmeleri olumsuz olarak öğrenme sürecini rayından çıkarabilir.[6]

Akıl sağlığı tedavi popülasyonunda, bu özellik belirli şizofreni türleri, duygu durum bozuklukları (Duygudurum, insanların içinde bulunduğu içsel-dışsal etmenlere göre dalgalanma gösteren ruhsal süreçlerdir. Bu süreçlerin, uzun süreli ve olağandışı şiddette yaşanıyor olmasına “duygudurum bozukluğu” denir) ve kişilik bozuklukları gibi birçok bozukluğu olan hastalarda görülmüştür.

Moritz, paranoyak şizofreniden muzdarip insanların sanrılarını (Sanrı: gerçekte var olmayan şeyleri görmek, işitmek gibi dayanaksız algılama) düşük ve kapalı benlik saygısına karşı bir savunma mekanizması olarak kullandığını buldu.

Alfred Adler, aşağılık kompleksini sorunlu çocuk davranışlarına katkıda bulunan faktörlerden biri olarak tanımlamıştır.[7]

Aşağılık duyguları artmış bireylerde, kendini gizleme eğilimi daha yüksektir. Bu da yalnızlıkta bir artışa ve mutlulukta bir azalmaya neden olur.[8]

Günümüzde kompleks teriminin kullanımı genellikle duygusal olarak tonlanmış fikirler grubunu belirtmek için kullanılmaktadır. "Üstünlük kompleksi", “Aşağılık kompleksi”nin karşıtıdır ve kişinin üstünlük duygularının aşağılık hislerini karşıladığı veya aşağılık duygularını gizlediği psikolojik bir savunma mekanizmasıdır.[9]

Bu komplekse sahip kişilerde genellikle kendini ispat etme çabası görülür. Sıklıkla farkına varılmaz ve telafi etme düşüncesi kişileri eziyet içine sürükler ve şaşırtıcı bir kazanım veya aşırı bir anti sosyal davranışla sonuçlanır. Özgüven eksikliği, saplantı bozuklukları ve kültürel yozlaşma, aşağılık kompleksinin nedenleri arasında gösterilebilir.

Psikiyatrik bir hastalıktan çok psikolojik bir durumdur.

Adler, bütün gelişme dönemi süresince çocuğun ebeveyni ve genel dünyayla ilgili bir yetersizlik duygusu hissettiği kavramını geliştirmiştir. Hastanın kompenzasyon (Sistemler ve organlarda bir bölümün çalışması bozulduğu zaman diğer bir bölümün fazla çalışarak onun işini üzerine alması) için gösterdiği psikolojik veya fiziki çabaların sonuçsuz kalmasıyla psikonevrozlar (bilinen herhangi bir nörolojik veya organik işlev bozukluğuna bağlı olmayan zihinsel veya kişilik rahatsızlığıdır) gelişir; hasta başarısızlıklarını örtbas etmek ve başkaları üzerinde bir güç kazanmak için bu semptomlarını (belirti, bulgu) kullanır.

Çok kere depresyonla birlikte beliren aşağılık duygularına emeklilikte ve yaşlılıkta sık rastlanır. Bu vakalarda hasta kendisine saygısını önemli derecede kaybetmiştir. Kişi toplumsal bakımdan düştüğünü ve önemsiz kaldığını hisseder ve böylece paranoid (aşırı güvensizlik ve şüphe) reaksiyon tipleri gelişebilir.[10]

Yetersizlik duygularını içselleştirmek, aşağılık kompleksine işaret edebilecek saplantılı düşüncelere yol açabilir. Onları anlamak ve tanımak adına onların davranış biçimleri hakkında bilmeniz gereken 5 şey:[11]

1. Oldukça rekabetçidir. Menfaati için, kaybetmemek için, amacına ulaşmak veya sizi alt etmek için her türlü yalan ve iftirayı ustaca kullanır. Yalan konuşmak konusunda uzmandır.

2. Mükemmeliyetçidir. Her konuda her alanda kendisini kusursuz ve üstün görür. Hatalarını asla kabul etmez. Tüm zayıflıklarını reddeder. Kendini mükemmel ve kusursuz göstermeye çalışır. Yaptığı her işin ve işlemin onaylanmasını veya kabul edilmesini bekler ve ister.

3. Eleştiriye karşı aşırı duyarlıdır. Eleştirilmekten nefret eder. Eleştirenlere karşı aşırı tepkiler gösterir. Ama başkalarını eleştirmek en sevdiği ve sıklıkla düzenli bir şekilde yaptığı şeydir. Asla dürüst davranmaz.

Güvenilmezdir ama kimseye güvenmez. Sizi güvensiz hissettirmeye çalışır. Kaypaktır.

4. Kendinden başka herkeste hata arar. Bulamazsa da uydurur. Kendisini büyütmek için sizi aşağılar, eleştirir ve ezmeye çalışır. Sürekli olarak her şeyi ve herkesi şikâyet eder.

5. Dikkat çekmek olmazsa olmazıdır. İlgi odağı olmak isterler. Bulunduğu her ortamda dikkatleri üzerine çekmek için yapamayacağı hiçbir şey yoktur. Küstah ve kibirli davranır. Kendisinden aşağıda bir sosyal sınıf veya statüde olanları, başkalarının duyacağı şekilde sürekli azarlar. Ağzından küfür ve hakaret eksik olmaz.

Halk dilinde “Eziklik” veya “Aşağılık Kompleksi” de denilen ve belirtilerini gösteren kişiye ise “Ezik” veya “Kompleksli” denilen “Gizli Benlik Saygısı Eksikliği Sendromu” na sahip çevrenizde ve/veya her türlü medya da yüzlercesini görebilirsiniz.

Ancak; “Ezik” ile “Ezilmiş” i birbirine karıştırmayın. Kötü ve vicdansız insanların davranışları ve/veya yaşam sürecinde zorlu sosyo-ekonomik şartların altında “Ezilmiş” insanlar ne bu sendroma sahiptir ne de bu yazının konusudur.

Hatta bu kişiler aslında çok daha yüksek bir benlik saygısı geliştirirler, kendilerini gizlemezler ve kimsenin kendileri gibi ezilmemesi için toplum içinde sosyal, ekonomik ve politik mücadele verirler. Son derece saygın ve sağlıklı kişilerdir. “Ezilmiş” i ezenler de zaten ”Ezik” lerdir.

“Ezik” lere kızmak yerine, onların davranışları altında yatan nedenleri anlamak, bulup çıkarmak gerekir.

Bu davranışların temelinde sosyal, ekonomik ve/veya politik menfaatlerin olması anlaşılır bir şey ve düzeltilmesi mümkün değil. Ancak bu davranışların altında bir takım çıkar hesapları yoksa psikolojik sorunlar olması gerekir.

“Ezik”, yakın akrabanız veya aile fertlerinizden biriyse kırmadan, dökmeden, ezmeden kibarca bir psikoloğa görünmesi konusunda onu ikna etmeye çalışabilirsiniz ama muhtemelen sizin bu önerinizi reddedecektir. Üzülmeyin! Hayat her tip insan ile birlikte yaşayabilme sanatıdır zaten…

Kaynakça:

[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Inferiority_complex ;

inferiority complex. (2013). In Encyclopædia Britannica. Retrieved from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/287581/inferiority-complex

[2] Moritz, Steffen; Werner, Ronny; Collani, Gernot von (2006). "The inferiority complex in paranoia readdressed: A study with the Implicit Association Test" (PDF). Cognitive

Neuropsychiatry. 11 (4): 402–15. doi:10.1080/13546800444000263. hdl:20.500.11780/3607. PMID 17354078

[3] Rafaeli, Bernstein ve Young, 2011

[4] Alfred Adler, The Science of Living, Routledge, 2013, pp. 96–97

[5] https://www.everydayhealth.com/inferiority-complex/symptoms/

[6] Hutt, Guy K. Experiential Learning Spaces: Hermetic Transformational Leadership for Psychological Safety, Consciousness Development and Math Anxiety Related

Inferiority Complex Depotentiation. Department of Organizational Behavior, Case Western Reserve University. May, 2007

from http://rave.ohiolink.edu/etdc/view?acc_num=case1175892374

[7] Adler, A. The Education of Children. 1930. from http://psycnet.apa.org/psycinfo/1930-04004-000

[8] "Linking inferiority feelings to subjective happiness: Self-concealment and loneliness as serial mediators". Personality and Individual Differences. 149: 14–20. 2019-10-15 –

via Elsevier.

[9] http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/superiority+complex - superiority complex

[10] https://tr.wikipedia.org/wiki/A%C5%9Fa%C4%9F%C4%B1l%C4%B1k_kompleksi

[11] https://www.everydayhealth.com/inferiority-complex/symptoms/